Historia Łeby w XVII wieku, obejmująca lata od 1600 do 1699, to okres naznaczony zarówno zmianami politycznymi, jak i ciągłymi zmaganiami z naturą, w trakcie którego miasto przeszło od rządów dynastii Gryfitów w Księstwie Pomorskim przez krótkotrwałą administrację polską po śmierci Bogusława XIV w 1637 roku, aż po włączenie do Brandenburgii-Prus na mocy traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 roku.
Łeba pod rządami Gryfitów na początku XVII wieku
Na początku XVII wieku Łeba była częścią Księstwa Pomorskiego, rządzonego przez dynastię Gryfitów, które od II pokoju toruńskiego w 1466 roku funkcjonowało jako autonomiczne księstwo pod zwierzchnictwem Polski.
Ostatnim władcą księstwa był Bogusław XIV, sprawujący rządy od 1620 roku po śmierci brata Franciszka. W 1618 roku miasto zaznaczono na mapie Eilhardusa Lubinusa „Nova Illustrissimi Principatus Pomeraniae Descriptio”, wykonanej na zlecenie Filipa II, co potwierdza jej istnienie jako osady rybackiej w nowej lokalizacji, ustalonej po przeniesieniu w latach 1570–1572 (dwukrotna duża powódź i zniszczenie „Starej Łeby”).
Rybołówstwo w Bałtyku dostarczało śledzi i dorszy, a drewno z lasów w Nowęcinie i Wicku spławiano rzeką do portu. Handel z Lęborkiem ograniczał się głównie do ryb i soli, a Łeba pozostawała na uboczu większych szlaków pomorskich.
Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) wpłynęła na Pomorze, choć Łeba uniknęła bezpośrednich działań wojennych. Konflikt zakłócił handel bałtycki, a Gryfici, osłabieni politycznie, walczyli o utrzymanie niezależności wobec Szwecji i Brandenburgii. Miasto, mimo trudności, zachowało swoją strukturę dzięki lokalnej gospodarce.
Bitwa morska w pobliżu Łeby
Ważnym wydarzeniem w tym okresie była bitwa morska w pobliżu Łeby, która rozegrała się 17 maja 1627 roku podczas wojny polsko-szwedzkiej (1626–1629), gdy król Szwecji Gustaw Adolf, po sukcesach w Inflantach i Kurlandii, postanowił uderzyć na Pomorze, aby zmusić Zygmunta III do zrzeczenia się praw do korony szwedzkiej.
Polska flota, licząca 10 okrętów – w tym galeony „Rycerz Święty Jerzy” (400 ton, 31 dział), „Król Dawid” (400 ton, 31 dział) i „Wodnik” (200 ton, 18 dział) oraz pinka „Arka Noego” (180 ton, 16 dział) – natknęła się na szwedzki konwój 24 jednostek, w tym transportowców i okrętów wojennych, zmierzających do Piławy.
Doszło do wymiany ognia i próby abordaży ze strony Szwedów, ale polska eskadra, mimo strat (około 20 ludzi), przebiła się przez linię szwedzką, dotarła do Kołobrzegu, a po pięciu dniach napraw powróciła pod ochronę twierdzy Wisłoujście, przełamując blokadę admirała Gyllenhielma rozpoczętą 22 maja.
Śmierć Bogusława XIV i przejście pod władzę Polski
10 marca 1637 roku zmarł Bogusław XIV, ostatni książę pomorski z dynastii Gryfitów, nie pozostawiając potomków, co zakończyło trwające od XII wieku rządy rodu i wywołało kryzys sukcesyjny w Księstwie Pomorskim.
Ciężko chory, zmagający się z częściowym paraliżem Bogusław zdawał sobie sprawę, że po jego śmierci ziemia bytowsko-lęborska, będąca lennem Polski, oraz reszta Księstwa Pomorskiego, w tym Łeba, przejdą pod bezpośrednie władanie Korony polskiej zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Dlatego w 1633 roku wysłał poselstwo do króla Władysława IV w Wilnie, proponując przeniesienie lenna na swojego siostrzeńca, 13-letniego Ernesta Bogusława de Croy i umorzenie długu Koronie w wysokości 100 tysięcy talarów, zaciągniętego w 1568 roku.
Propozycja została odrzucona przez dwór i senat, a kolejne poselstwo w 1634 roku, prowadzone przez doradcę Georga Lichtfussa, nie zostało nawet przyjęte przez króla, co przypieczętowało los ziem pomorskich.
Komisarzem królewskim został Melchior Weiher, który przyjął przysięgę na wierność królowi, zorganizował sądownictwo i wybory do Sejmu, tworząc podwaliny polskiej państwowości w regionie.
Za czasów Władysława IV Łeba otrzymała potwierdzenie wszystkich dawnych ordynacji i przywilejów, co miało wspierać jej stabilizację, choć brak reakcji na meldunek Rady Miejskiej i księcia Wejhera z Nowęcina z 1628 roku o zamuleniu ujścia rzeki Łeby wskazywał na ograniczone zainteresowanie władz centralnych problemami miasta.
Wojna trzydziestoletnia, zakończona pokojem westfalskim w 1648 roku, podzieliła Pomorze między Szwecję (Pomorze Przednie) a Brandenburgię (Pomorze Wschodnie z granicą na rzece Łebie), ale do 1657 roku Łeba pozostała pod zarządem polskim.
Po śmierci Bogusława XIV Łeba, jako część ziemi bytowsko-lęborskiej, została włączona bezpośrednio do Polski i zunifikowana prawnie z Prusami Królewskimi na mocy aktu gdańskiego, co rozpoczęło 20-letni okres polskiej administracji trwający od 1637 do 1657 roku.
Wojna trzydziestoletnia dodatkowo skomplikowała sytuację – pokój westfalski z 1648 roku podzielił Pomorze między Szwecję (Pomorze Zachodnie) a Brandenburgię (Pomorze Wschodnie), ale Łeba pozostała w granicach wschodniej części, która miała zostać przekazana Brandenburgii. Do tego czasu regionem zarządzały prowizoryczne władze pomorskie, a handel w Łebie osłabł z powodu chaosu i blokad morskich.
Traktaty welawsko-bydgoskie i przejęcie Łeby przez Prusy
W wyniku traktatów welawsko-bydgoskich, zawartych między Polską a Wielkim Elektorem Brandenburgii Fryderykiem Wilhelmem I w 1657 roku ziemia bytowsko-lęborska, w tym Łeba, została przekazana w lenno Brandenburgii-Prus in perpetuum (na zawsze). To zakończyło 20-letni okres bezpośredniej administracji polskiej.
Decyzja ta była następstwem potopu szwedzkiego (1655–1660), w którym Brandenburgia wsparła Szwecję przeciwko Polsce, co osłabiło wpływy Rzeczypospolitej na Pomorzu, a ratyfikacja umów przez Sejm w 1661 roku potwierdziła nową przynależność Łeby.
Prusy objęły miasto w ramach administracji prowincji pomorskiej, wprowadzając bardziej scentralizowane rządy, a burmistrz Martin Mollenhauer, sprawujący urząd w latach 1657–1662, nadzorował przejście pod jurysdykcję pruską i stabilizację osady po zmianach politycznych.
W 1662 roku z inicjatywy Fryderyka Wilhelma I pojawiła się idea wybudowania w Łebie portu handlowego, jednak projekt zarzucono z powodu wysokich kosztów i małej atrakcyjności gospodarczej regionu. Łeba weszła w nowy etap pod administracją Brandenburgii, która koncentrowała się na umocnieniu swojej władzy na Pomorzu, choć miasto pozostało niewielkim ośrodkiem rybackim, zmagającym się z naturalnymi przeciwnościami, takimi jak sztorm z 28 stycznia (rok nieokreślony w źródłach), który przerwał wydmy.
Gospodarka Łeby pod administracją pruską
W XVII wieku gospodarka Łeby opierała się na rybołówstwie i handlu drewnem. Po 1657 roku pruska administracja wspierała rozwój portu przy ujściu rzeki Łeby, jednak jego zamulenie, opisane w meldunku z 1628 roku i liście von Somnitza z 1662 roku, utrudniało żeglugę.
Nawiewany piasek i cofka, czyli wlewanie się wody morskiej pod prąd rzeki z powodu różnicy poziomów między jeziorem Łebsko (30 cm n.p.m.) a Bałtykiem, powodowały spłycenie kanału, co pozostaje problemem do dziś.
Drewno z lasów w Nowęcinie i Wicku spławiano rzeką Łebą do portu, skąd eksportowano je do innych części Prus. Bursztyn, zbierany na plażach po sztormach, był drobnym, ale cennym towarem w handlu regionalnym – brak jednak dowodów na jego masowy eksport w tym okresie. Pruska administracja wprowadziła podatki i regulacje, co zwiększyło kontrolę nad gospodarką.
Naturalne trudności – sztormy i ruchome wydmy – nadal utrudniały transport i handel. W 1688 roku burmistrz Georg Bunke nadzorował prace przy umocnieniach portowych po uszkodzeniach spowodowanych sztormem, co świadczy o wysiłkach na rzecz stabilizacji gospodarki.
Życie codzienne w XVII-wiecznej Łebie
Życie w Łebie w XVII wieku koncentrowało się na rybołówstwie i przetrwaniu w trudnych warunkach nadmorskich. Mieszkańcy, głównie Kaszubi i Niemcy pomorscy, łowili ryby w Bałtyku, a ich rodziny suszyły połowy na brzegu. Po przenosinach z XVI wieku Stare Miasto pozostało w ruinie, a nowa lokalizacja (dziś centrum Łeby) rozwijała się powoli.
Reformacja, przyjęta przez Gryfitów w 1534 roku, ugruntowała luteranizm w Łebie – w XVII wieku miasto było już w pełni protestanckie, a kościół św. Mikołaja w nowej lokalizacji zastąpiono prowizorycznymi kaplicami. Sztormy, takie jak ten z 1598 roku, nadal wpływały na codzienne życie, zmuszając mieszkańców do napraw i umocnień.
Po 1657 roku pruska administracja wprowadziła większą organizację – podatki i handel były nadzorowane przez lokalnych urzędników, takich jak Mollenhauer i Bunke. Życie codzienne odzwierciedlało prostotę i wytrwałość małej wspólnoty rybackiej w obliczu zmian politycznych i naturalnych.
Kalendarium
- 1618: Łeba pojawia się na mapie Eilhardusa Lubinusa „Nova Illustrissimi Principatus Pomeraniae Descriptio.
- 1627: Bitwa morska w pobliżu Łeby między flotą polską a szwedzką (17 maja).
- 1628: Meldunek o zamuleniu ujścia Łeby bez reakcji władz.
- 1637: Śmierć Bogusława XIV (10 marca); Łeba przechodzi pod administrację Polski.
- 1648: Pokój westfalski dzieli Pomorze; Łeba pozostaje pod zarządem polskim do 1657 roku.
- 1657: Traktaty welawsko-bydgoskie przekazują Łebę Brandenburgii-Prusom (wrzesień i listopad).
- 1662: Idea budowy portu handlowego w Łebie zarzucona z powodu kosztów.
- 1685: Burmistrz Bunk buduje kanał wodny na ulicy Kościuszki, zasypany w 1855 roku.
Ciekawostki historyczne
- Bitwa morska 1627: Polska flota przebiła się przez szwedzki konwój w pobliżu Łeby, docierając do Kołobrzegu i Wisłoujścia.
- Kanał Bunka: W 1685 roku burmistrz Bunk stworzył kanał na ulicy Kościuszki, który ułatwiał życie mieszkańcom do 1855 roku (J. Gburczyk).
- Ostatni Gryfita: Śmierć Bogusława XIV w 1637 roku zakończyła rządy dynastii, otwierając Łebę na administrację polską i pruską.
Wcześniejsze okresy:
- Historia Łeby XIII-XIV wiek: Od rybackiej osady do miasta krzyżackiego
- Historia Łeby XV wiek: Związek Pruski i powrót do Polski
- Historia Łeby XVI wiek: Powódź i przenosiny miasta
Więcej podobnych w sekcji: Historia Łeby
Opracowanie: Twoja Łeba. Źródła wskazane w treści oraz: Historia Łeby” – Wikipedia: pl.wikipedia.org/wiki/Łeba, dostęp 21 marca 2025 r. (traktat bydgoski, przejście pod Prusy), wiki.leba.eu.
