Historia Łeby w XVI wieku, obejmująca lata od 1500 do 1599, to czas dramatycznych zmagań mieszkańców z siłami natury, które zmusiły ich do przeniesienia miasta z narażonej na sztormy Starej Łeby na nową, bezpieczniejszą lokalizację na prawym brzegu rzeki Łeby, a także okres adaptacji do nowych warunków pod rządami książąt pomorskich z dynastii Gryfitów.
Łeba w Księstwie Pomorskim na początku XVI wieku
Na początku XVI wieku Łeba była częścią Księstwa Pomorskiego, rządzonego przez dynastię Gryfitów, które po II pokoju toruńskim z 1466 roku pozostawało autonomicznym księstwem pod zwierzchnictwem Polski.
Ziemia Lęborsko-Bytowska, obejmująca Lębork i Bytów, stała się lennem Polski po II pokoju toruńskim w 1466 roku, ale Łeba pozostawała poza tym obszarem, w granicach właściwego Księstwa Pomorskiego. Traktat krakowski z 1525 roku, przekształcający Prusy Zakonne w lenno Polski, nie wpłynął na status Łeby ani Pomorza Gryfitów.
Miasto (Stara Łeba), wciąż jeszcze położone u ujścia rzeki Łeby, funkcjonowało jako niewielki ośrodek rybacki i handlowy. Rybacy łowili w Bałtyku śledzie i dorsze, a drewno z lasów w Nowęcinie spławiano rzeką do portu w Starym Mieście. Handel z pobliskimi osadami, jak Wicko, obejmował ryby i sól, choć skala wymiany była ograniczona.
Kościół św. Mikołaja, wzniesiony w XIV wieku na prawym brzegu rzeki w Starej Łebie, nadal pełnił rolę centrum religijnego, choć jego położenie wśród wydm i blisko morza narażało go na coraz większe zagrożenie ze strony żywiołów, co zwiastowało nadchodzące trudności.
Narastające zagrożenie ze strony natury
W XVI wieku Łeba zmagała się z narastającymi problemami wynikającymi z jej położenia, gdzie ruchome wydmy – znane dziś z Mierzei Łebskiej w Słowińskim Parku Narodowym – oraz częste sztormy destabilizowały życie mieszkańców, niszcząc infrastrukturę, uprawy i dobytek.
Woda, piasek i wiatr, napędzane przez nieustanne działanie Bałtyku, od wieków wygrywały w nierównej walce z człowiekiem na tym nieprzyjaznym skrawku ziemi, a seria potężnych sztormów w latach 1396, 1467, 1491, 1497 i 1500 zapowiadała jeszcze większe katastrofy, które miały nadejść w tym stuleciu.
Szczególnie niszczycielski sztorm z 1497 roku, odnotowany w księdze miejskiej Łeby, zmienił bieg rzeki Łeby i zmusił księcia Klausa Wejhera do przeniesienia swojej siedziby nad jezioro Sarbsko, co było pierwszym sygnałem, że Stara Łeba staje się miejscem coraz trudniejszym do zamieszkania.
Powódź w Łebie 1558
Kulminacją tych wydarzeń był sztorm z 11 stycznia 1558 roku, który trwał kilka dni, przynosząc niespotykaną dotąd destrukcję – nawałnica niszczyła domy jeden po drugim, wyrywała z korzeniami potężne drzewa, a fale morskie pochłonęły całe połacie wydm, radykalnie zmieniając przebieg linii brzegowej Starej Łeby.
Masy wody podtopiły zabudowania, osadzając w zagłębieniach terenu tysiące metrów sześciennych piasku morskiego, a po ustaniu sztormu pozostawiły na posesjach i w domach grubą warstwę naniesionego materiału, co dodatkowo pogorszyło sytuację mieszkańców.
Kluczowym czynnikiem potęgującym zniszczenia były okoliczne wydmy nadmorskie, które w tamtym czasie nie były umocnione roślinnością, przez co każdy silniejszy wiatr porywał z nich miliardy ziaren piasku, przenosząc je na pola, łąki, lasy, drogi i do koryta rzeki, co w połączeniu z falami sztormowymi uczyniło teren Starej Łeby niemal niezdatnym do życia.
Decyzja o przenosinach
Sztorm z 1558 roku praktycznie całkowicie zniszczył Starą Łebę, położoną na zachód od obecnego ujścia rzeki Łeby. Zalał port, zrujnował kościół św. Mikołaja i zmusił mieszkańców do działania. Nie ma dowodów na natychmiastową decyzję o przeniesieniu – relokacja była stopniowa, trwająca do lat 70. XVI wieku.
Ruiny kościoła św. Mikołaja, widoczne do dziś na zachód od Łeby, świadczą o skali zniszczeń. Nowa lokalizacja, bliżej dzisiejszej ulicy Kościuszki, została wybrana ze względu na ochronę przed wydmami i Bałtykiem. Proces ten prowadzili sami mieszkańcy, bez udokumentowanego zaangażowania Gryfitów.
Odbudowa rozpoczęła się w latach 60. / 70 . XVI wieku, a nowa Łeba stopniowo zastępowała starą. Była to odpowiedź na wieloletnie zagrożenia, a nie efekt pojedynczego rozkazu czy wydarzenia.
Odbudowa Łeby w nowej lokalizacji
Przenoszenie Łeby na nową lokalizację rozpoczęło się w latach 60. i trwało do lat 70. XVI wieku. Mieszkańcy, przystąpili do rozbiórki ocalałych zabudowań w Starej Łebie i przenoszenia ich na wyznaczony obszar w kształcie prostokąta z dłuższymi bokami biegnącymi w osi północ-południe.
Nowe miejsce, oddalone o około kilometr od pasa wydm nadmorskich, zostało wybrane ze względu na naturalną ochronę przed nawiewanym piaskiem – dominujące wiatry zachodnie nie przenosiły już mas piasku do miasta – oraz wyższy teren, który stanowił przeszkodę dla sztormowych fal i podtopień ze strony rzeki Łeby.
Wewnątrz tego obszaru wytyczono dwie długie, równoległe ulice – dzisiejsze Kościuszki i Powstańców Warszawy – połączone kilkoma przecznicami, choć przez pierwsze stulecia główny trzon miasta koncentrował się na 500-metrowym odcinku ulicy Kościuszki, między obecnymi ulicami Nowęcińską a 1 Maja, gdzie mieszkała większość z szacowanej liczby 300–400 mieszkańców.
Wraz z przeniesieniem zaniechano używania dawnej nazwy „Lebamunde”, przyjętej podczas lokacji w 1357 roku, na rzecz prostszej formy „Leba” (Łeba), zapożyczonej od nazwy rzeki, co odzwierciedlało nową tożsamość miasta.
Proces odbudowy wspierał książę pomorski Johannes Friedrich (Jan Fryderyk), który 17 marca 1575 roku przybył do Łeby, przyjął hołdy od mieszkańców i obiecał pomoc w stabilizacji osady po translokacji. Efektem była zmiana prawa lokacyjnego z lubeckiego na chełmińskie, uznane za korzystniejsze oraz wprowadzenie regulacji handlowych, dających kupcom z Polski prawo pierwokupu towarów, co miało wspierać lokalną gospodarkę.
Kościół św. Mikołaja w Starej Łebie, mimo uszkodzeń, służył jeszcze przez pewien czas, ale w 1590 roku wizytacja ujawniła przeciekający dach i zagrożenie dla konstrukcji wieży, co skłoniło miasto w 1592 roku do rozbiórki starej świątyni i budowy nowej z materiałów rozbiórkowych na obecnym miejscu. Nowy kościół przetrwał jednak tylko do 1682 roku, gdy spłonął w pożarze miasta (https://leba.oblaci.pl/historia-kosciola/).
Życie codzienne po przenosinach
Po przeniesieniu życie w nowej Łebie koncentrowało się na rybołówstwie, które pozostawało głównym źródłem utrzymania mieszkańców – ryby z Bałtyku, takie jak śledzie i dorsze, oraz z jeziora Łebsko, w tym węgorze i szczupaki, trafiały na lokalne targi, prawdopodobnie do Lęborka, wspierając drobny handel z sąsiednimi osadami, jak Wicko czy Nowęcin.
Reformacja, przyjęta przez Gryfitów na sejmie w Trzebiatowie w 1534 roku, uczyniła Łebę miastem luterańskim już na początku XVI wieku, co oznaczało, że po przeniesieniu mieszkańcy praktykowali protestantyzm, a stary kościół św. Mikołaja, i później nowy, były świątyniami luterańskimi, co odzwierciedlało politykę religijną książąt pomorskich.
Nowa lokalizacja miasta okazała się skuteczna w ochronie przed żywiołami – od czasu translokacji Łeba nie była już pustoszona przez sztormy w dawnej skali, choć zachowały się wzmianki o pomniejszych problemach, takich jak zaszlamowanie ujścia rzeki Łeby w 1656 roku, gdy jej głębokość spadła do około 60 cm, czy zalanie pól i łąk w 1662 roku.
Kalendarium
- 1500: Sztorm pustoszy Starą Łebę, zapowiadając przyszłe katastrofy (Gburczyk).
- 1534: Sejm w Trzebiatowie – Gryfici przyjmują luteranizm, obejmujący Łebę (Wikipedia: „Reformacja na Pomorzu”).
- 1558: Potężny sztorm (11–17 stycznia) niszczy Starą Łebę, przyspieszając rozważania o przeniesieniu.
- 1570: Kolejny sztorm (3 marca) ostatecznie zmusza mieszkańców do translokacji.
- 1575: Książę Johannes Friedrich odwiedza Łebę (17 marca), zmienia prawo lokacyjne na chełmińskie i wspiera handel (wiki.leba.pl).
- 1586: Wzniesienie kapliczki w nowej Łebie na miejscu obecnego kościoła przy ul. Powstańców Warszawy.
- 1590: Wizytacja kościoła św. Mikołaja ujawnia uszkodzenia; plan rozbiórki.
- 1592: Budowa nowego kościoła z materiałów rozbiórkowych starej świątyni.
Wcześniejsze okresy:
- Historia Łeby XIII-XIV wiek: Od rybackiej osady do miasta krzyżackiego
- Historia Łeby XV wiek: Związek Pruski i powrót do Polski
- Historia Łeby od 1282 roku
Opracowanie Łebski Portal https://twojaleba.pl. Źródła wskazane w treści oraz: „Historia Łeby” – Wikipedia: pl.wikipedia.org/wiki/Łeba, dostęp 20 marca 2025 r., wiki.leba.eu, Historia Łeby Jarosław Gburczyk, leba.oblaci.pl
