Historia Łeby w XV wieku (1400–1499) to okres dynamicznych zmian politycznych – od rządów Zakonu Krzyżackiego po włączenie miasta do Prus Królewskich pod zwierzchnictwem Polski po 1466 roku. Łeba, jako niewielka osada rybacka nad Bałtykiem, choć nie była bezpośrednim uczestnikiem wielkich wydarzeń, odczuła ich skutki w sferze politycznej i gospodarczej.
Osłabienie Krzyżaków po Grunwaldzie
Na początku XV wieku Łeba była częścią ziemi słupskiej, znajdującej się pod władzą książąt pomorskich z dynastii Gryfitów. Księstwo Pomorskie w tym czasie nie było lennem Polski, lecz prowadziło niezależną politykę, balansując między wpływami Zakonu Krzyżackiego, Brandenburgii i Danii.
Bitwa pod Grunwaldem, stoczona 15 lipca 1410 roku, w której wojska polsko-litewskie pod wodzą Władysława Jagiełły pokonały Zakon Krzyżacki, osłabiła pozycję militarną i finansową Krzyżaków w regionie. Łeba, jako mała osada rybacka, nie brała udziału w walkach, ale skutki osłabienia Zakonu odczuto pośrednio na Pomorzu, zwłaszcza w handlu i administracji.
Pokój toruński, zawarty w 1411 roku, nie wpłynął bezpośrednio na status Łeby, która pozostawała pod władzą Gryfitów. Zakon, mimo klęski, zachował kontrolę nad swoimi ziemiami w Prusach, ale borykał się z rosnącym niezadowoleniem miast i szlachty. W 1422 roku pokój melneński ustalił granice między Zakonem a Litwą, lecz nie zmienił sytuacji Pomorza ani Księstwa Pomorskiego.
W tym okresie Krzyżacy tracili skuteczność administracyjną w swoich posiadłościach, ale Łeba, znajdująca się poza ich bezpośrednią kontrolą, pozostawała pod władzą Gryfitów. Ci nadal pobierali podatki i nadzorowali handel w regionie, ciesząc się autonomią. Osłabienie Zakonu po Grunwaldzie stopniowo wzmacniało pozycję Polski i jej sojuszników, choć Łeba pozostawała na uboczu wielkich wydarzeń.
Wojna trzynastoletnia i bunt przeciwko Krzyżakom
W 1440 roku powstał Związek Pruski, organizacja miast i szlachty Prus Królewskich sprzeciwiająca się rządom Zakonu Krzyżackiego. Nie ma dowodów na to, by Łeba, znajdująca się w Księstwie Słupskim, była związana z działalnością Związku. Większe miasta, jak Gdańsk i Toruń, odegrały kluczową rolę w buncie, podczas gdy Łeba pozostawała raczej na uboczu.
Wojna trzynastoletnia rozpoczęła się 4 lutego 1454 roku, gdy Związek Pruski zwrócił się do króla Polski Kazimierza IV Jagiellończyka z prośbą o wcielenie Prus do Korony. Walki toczyły się głównie na terenie Prus Królewskich i Warmii, a Krzyżacy stopniowo tracili kontrolę nad swoimi posiadłościami.
Łeba, jako część Księstwa Słupskiego, formalnie nie była objęta wojną, choć skutki konfliktu mogły być odczuwalne w handlu i kontaktach politycznych. Po pokoju toruńskim w 1466 roku Prusy Królewskie znalazły się w granicach Królestwa Polskiego, ale Pomorze Słupskie, w tym Łeba, pozostało niezależne pod rządami Gryfitów.
Ziemia Pucka pod władzą Szwecji Karola VIII
W połowie XV wieku, w czerwcu 1458 roku, zdetronizowany król Szwecji Karol VIII Knutsson Bonde otrzymał od Kazimierza IV Jagiellończyka w zastaw zamek i miasto Puck oraz Ziemię Pucką, obejmującą obszar około 980 km². W zamian za pożyczkę 15 tysięcy marek pruskich Gdańsk uzyskał środki na opłacenie wojsk zaciężnych stacjonujących w Malborku podczas wojny trzynastoletniej.
W skład tego państewka, oprócz Pucka, wchodziły miejscowości takie jak Prusewo, Nadole, Rybno, Robakowo, Luzino, Szemud, Reda, Rumia oraz rybacka wioska Gdingen (dzisiejsza Gdynia). Łeba nigdy nie była częścią tego terytorium, ponieważ leżała na ziemiach Gryfitów, a więc poza granicami Pomorza Gdańskiego i strefą kontrolowaną przez Krzyżaków.
Karol VIII miał prawo zbierać podatki, prowadzić własną politykę handlową, werbować siły zbrojne i wystawiać listy kaperskie. Wspierał działania Polski, Gdańska i Stanów Pruskich przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu i Danii, werbując kaprów, którzy atakowali statki duńskie i krzyżackie na Bałtyku.
To krótkotrwałe panowanie Karola VIII zakończyło się 14 października 1460 roku, gdy oddziały krzyżackie zdobyły Puck, likwidując jego lenno na Pomorzu. Łeba, znajdująca się poza tą strefą wpływów, nie była objęta tymi wydarzeniami i nadal pozostawała pod władzą Księstwa Słupskiego.
Przejście Łeby pod władzę Polski w 1466 roku
II pokój toruński, podpisany 19 października 1466 roku, zakończył wojnę trzynastoletnią i zmienił status Łeby. Pomorze Gdańskie, w tym Łeba, zostało włączone do Prus Królewskich jako autonomiczna prowincja pod zwierzchnictwem Królestwa Polskiego.
Po 1466 roku Łeba podlegała polskiej administracji królewskiej, zarządzanej przez starostów z Gdańska i innych miast Prus Królewskich. Nie była jednak częścią lenna pomorskiego ani Ziemi Lęborsko-Bytowskiej, która miała odrębny status. Przejście pod władzę Polski nie zmieniło znacząco codziennego funkcjonowania osady.
Integracja z Prusami Królewskimi otworzyła Łebę na handel z Koroną, ale jej rola pozostała marginalna w porównaniu z większymi portami, jak Gdańsk. Miasto zaczęło się stabilizować pod nowym zarządem, choć brak szczegółowych danych o tym okresie.
Gospodarka Łeby w XV wieku
Gospodarka Łeby w XV wieku opierała się na rybołówstwie i drobnym handlu. Ryby, głównie śledzie i dorsze, łowiono w Bałtyku i sprzedawano lokalnie, prawdopodobnie w Lęborku, choć brak dokładnych zapisów o szlakach handlowych Łeby w tym czasie. Jezioro Łebsko dostarczało węgorzy i szczupaków, uzupełniając połowy morskie.
W 1499 roku powstał pierwszy kodeks rybołówstwa dla Łeby, który regulował połowy i użytkowanie wód, co świadczy o rosnącej potrzebie formalizacji tej działalności w osadzie pod rządami polskimi.
Drewno z okolicznych lasów, takich jak te w Nowęcinie, mogło być spławiane rzeką Łebą do portu w Starym Mieście, ale nie ma dowodów na znaczący eksport. Krzyżacy, a po 1466 roku polska administracja, kontrolowali handel, pobierając podatki od rybaków i kupców.
Naturalne trudności – sztormy i ruchome wydmy – ograniczały rozwój gospodarczy. Łeba pozostawała małą osadą, której znaczenie było lokalne, bez udokumentowanego udziału w szerszych sieciach handlowych Prus Królewskich.
Życie codzienne w XV-wiecznej Łebie
Życie codzienne w Łebie w XV wieku koncentrowało się na rybołówstwie i pracy nad Bałtykiem. Mieszkańcy, głównie Kaszubi, łowili ryby i utrzymywali się z drobnego handlu. Kościół św. Mikołaja w Starym Mieście, zbudowany w XIV wieku, był centrum religijnym aż do zniszczenia w XVI wieku – w XV wieku pozostawał katolicki, bo reformacja dotarła na Pomorze dopiero w 1534 roku.
Sztormy regularnie zagrażały osadzie – brak wałów ochronnych i ruchome wydmy utrudniały życie. Krzyżacka, a potem polska administracja nie inwestowała w infrastrukturę Łeby, co ograniczało jej rozwój. Społeczność była mała i zorganizowana wokół podstawowych potrzeb.
Po 1466 roku życie pod polską władzą nie uległo drastycznym zmianom – podatki nadal zbierano, a Łeba pozostała na uboczu większych wydarzeń Prus Królewskich. Brak danych o konkretnych urzędnikach czy inwestycjach w tym okresie świadczy o jej marginalnym znaczeniu.
Kalendarium
- 1410: Bitwa pod Grunwaldem (15 lipca) osłabia Zakon Krzyżacki, co pośrednio wpływa na Łebę pod ich rządami.
- 1422: Pokój melneński potwierdza władzę Krzyżaków nad Łebą i Pomorzem Gdańskim.
- 1454: Początek wojny trzynastoletniej (4 lutego); Łeba pozostaje pod kontrolą krzyżacką.
- 1458: Karol VIII Knutsson Bonde obejmuje Ziemię Pucką, w tym Łebę, tworząc lenne państewko szwedzkie.
- 1460: Upadek państewka Karola VIII po opanowaniu Pucka przez Krzyżaków (14 października).
- 1466: II pokój toruński (19 października) włącza Łebę do Prus Królewskich pod zwierzchnictwem Polski.
- 1483: Martin Klinkebeil zostaje pierwszym znanym z imienia burmistrzem Łeby.
- 1497: Sztorm (15 września) zmienia bieg rzeki Łeby, zmuszając Klausa Wejhera do przeniesienia siedziby nad jezioro Sarbsko.
- 1498: Klaus Wejher buduje nowy zamek w Neuhof z fosą i kaplicą dziękczynną.
- 1499: Powstaje pierwszy kodeks rybołówstwa dla Łeby, regulujący połowy.
Wcześniejszy okres:
Historia Łeby Przygotowanie: Portal o Łebie. Źródła wskazane w treści oraz wiki.leba.eu, Wikipedia: pl.wikipedia.org/wiki/Łeba, dostęp 20 marca 2025 r., Historia Łeby, J. Gburczyk.
