Historia Łeby w XIII i XIV wieku to opowieść o narodzinach nadmorskiej osady, która z rybackiej wioski przekształciła się w miasto pod rządami Zakonu Krzyżackiego. W tym artykule przeniesiemy się do średniowiecznej Łeby, by odkryć jej początki nad Bałtykiem i jeziorem Łebsko, pierwszą wzmiankę z 1282 roku, przejęcie przez Krzyżaków w 1309 roku oraz nadanie praw miejskich w 1357 roku.
Prehistoryczne korzenie i początki osady
Tereny wokół dzisiejszej Łeby były zamieszkane już w prehistorii, o czym świadczą archeologiczne odkrycia z epoki neolitu i brązu. W okolicach Gałęzinowa i Damna znaleziono grodziska przypisywane kulturze łużyckiej, datowane na około 1200-500 lat p.n.e., co wskazuje na wczesne osadnictwo nad Bałtykiem. Te znaleziska, przechowywane m.in. w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, sugerują, że region przyciągał ludzi dzięki obfitości ryb i lasów.
Na przełomie XII i XIII w., jeszcze przed pierwszą wzmianką historyczną, Łeba funkcjonowała jako niewielka osada rybacka u ujścia rzeki Łeby. Jej mieszkańcy zajmowali się połowem śledzi i dorszy, korzystając jednocześnie z bliskości jeziora Łebsko, które łączyło się z morzem naturalnym szlakiem wodnym.
Życie w tej wczesnej osadzie było proste, oparte na drewnianych chatach i łodziach budowanych z lokalnego drewna. Ruchome wydmy, choć jeszcze nie tak rozległe jak w późniejszych wiekach, już wtedy wpływały na codzienne wyzwania, zasypując pola i ścieżki.
Początki Łeby w XIII wieku
W XIII wieku Łeba była niewielką osadą rybacką na Pomorzu Gdańskim, pod kontrolą książąt wschodniopomorskich z dynastii Sobiesławiców, której początki sięgają Sobiesława I, kasztelana gdańskiego z XII wieku, będącego przodkiem takich władców jak Świętopełk II czy Mściwój II. Pierwsza wzmianka o Łebie, a dokładniej „Starej Łebie”, pochodzi z 1282 roku, gdy Mściwój II wymienił „Leba” w dokumencie nadającym dobra klasztorowi w Żarnowcu. Osada leżała u ujścia rzeki Łeby do Bałtyku.
Pomorze Gdańskie w XIII wieku było regionem spornym między Samborami, Brandenburgią i Krzyżakami. Łeba, jako mała wioska, nie odgrywała roli w tych konfliktach. Jej mieszkańcy, głównie Kaszubi, zajmowali się połowem ryb w Bałtyku, co stanowiło podstawę ich życia.
W 1309 roku Zakon Krzyżacki przejął Pomorze Gdańskie na mocy układu w Soldin, zawartego z margrabiami brandenburskimi po śmierci Mściwoja II w 1294 roku. Łeba stała się częścią państwa zakonnego, co zmieniło jej administrację w XIV wieku.
Przejęcie przez Krzyżaków w 1309 roku
Zakon Krzyżacki zdobył kontrolę nad Łebą w 1309 roku, po zajęciu Gdańska i całego Pomorza Gdańskiego. Układ w Soldin z 1309 roku przekazał region Krzyżakom od Brandenburgii, a Łeba weszła w skład komturstwa gdańskiego.
Krzyżacy zorganizowali administrację, podporządkowując Łebę lokalnym urzędnikom zakonnym. Osada pozostała małą wioską rybacką, bez znaczenia militarnego czy handlowego w strukturach zakonu.
W 1343 roku Łeba została wymieniona w dokumencie komturstwa gdańskiego jako jedna z osad nadmorskich, co świadczy o jej ciągłym istnieniu i roli w strukturze administracyjnej zakonu.
Nadanie praw miejskich Łebie w 1357 roku
Kluczowym wydarzeniem dla dalszego rozwoju osady było nadanie jej praw miejskich – 8 lipca 1357 roku gdański komtur Wilhelm von Baldersheim, za zgodą wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode, nadał Łebie lubeckie prawo miejskie, lokując ją pod oficjalną nazwą „Lebamunde”, co w tłumaczeniu oznacza „Łeboujście”.
Łeba otrzymała wówczas 15,5 łana gruntów, czyli około 278 hektarów, co wskazywało na jej wiejsko-małomiasteczkowy charakter w początkowym okresie po lokacji. Jak wskazują historycy, w 1373 roku wielki mistrz Winrych von Kniprode przekazał Łebę w lenno rycerzowi Dietrichowi von Weiher, co zakończyło rządy Henryka Fleminga i zapoczątkowało dominację rodu Weiherów, jednego z najbogatszych rodów rycerskich na ziemi lęborskiej, w historii miasta.
Budowa kościoła św. Mikołaja
W XIV wieku, na przełomie lat 50. i 60. (ok. 1358-1362), wzniesiono w Łebie kościół św. Mikołaja, patrona rybaków i żeglarzy. Data jest przybliżona, oparta na badaniach ruin w Starym Mieście i stylu gotyckim budowli. Był to pierwszy murowany budynek w osadzie.
Świątynia pełniła funkcję centrum religijnego nie tylko dla mieszkańców Łeby, ale również dla okolicznych wsi, takich jak Wicko czy Nowęcin, stając się miejscem, gdzie odprawiano msze i organizowano życie wspólnoty w ramach administracji krzyżackiej, która wspierała takie inwestycje w celu umocnienia katolicyzmu na podbitych ziemiach.
Kościół Św. Mikołaja pozostał głównym obiektem Łeby aż do zniszczenia w XVI wieku. W XIV wieku był symbolem stabilizacji osady pod rządami zakonu, ograniczonym do funkcji religijnych i społecznych. Ruiny kościoła św. Mikołaja pozostają jedną z wielu atrakcji turystycznych Łeby.
Gospodarka Łeby w XIII i XIV wieku
Gospodarka Łeby w XIII wieku opierała się niemal wyłącznie na rybołówstwie, które stanowiło podstawę egzystencji jej mieszkańców, głównie Kaszubów zamieszkujących osadę po południowej stronie jeziora Łebsko, gdzie łowiono śledzie i dorsze w Morzu Bałtyckim oraz węgorze i szczupaki w pobliskim jeziorze, zapewniając zarówno wyżywienie, jak i możliwość drobnej wymiany towarowej z sąsiednimi osadami.
Po przejęciu Łeby przez Krzyżaków w 1309 roku osada została włączona w system administracyjny zakonu, co prawdopodobnie wiązało się z wprowadzeniem podatków pobieranych w naturze, w tym w rybach – było to typowe dla nadmorskich wspólnot w granicach państwa krzyżackiego. Brak konkretnych dokumentów potwierdzających tę praktykę w odniesieniu do Łeby w tym okresie.
Lokacja miasta w 1357 roku na prawie lubeckim znacząco wpłynęła na rozwój gospodarczy Łeby, wprowadzając nowe możliwości handlowe – w 1377 roku odnotowano regulacje prawne dotyczące sprzedaży ryb, zboża i bydła, świadcząc o początkach zorganizowanego handlu lokalnego.
Gospodarka pozostawała wrażliwa na kaprysy natury – sztormy, takie jak ten z 1283 roku czy późniejszy z 1396 roku, który przerwał wydmy, regularnie niszczyły łodzie i utrudniały połowy, co podkreślało trudną zależność osady od warunków przyrodniczych.
Życie codzienne w XIII i XIV wieku
W XIII i XIV wieku życie w Łebie koncentrowało się na rybołówstwie. Mieszkańcy, głównie Kaszubi, łowili ryby w Bałtyku i jeziorze Łebsko, utrzymując się właśnie z połowów.
Kościół św. Mikołaja, zbudowany w XIV wieku, był centrum religijnym i społecznym. Katolicyzm dominował, a życie religijne organizowali duchowni zakonu. Społeczność była mała, bez udokumentowanych kontaktów poza regionem.
Sztormy zagrażały osadzie, ale brak wzmianek o ochronie czy umocnieniach świadczy o jej prostocie. Życie codzienne było skromne, podporządkowane naturze i … podatkom.
Kalendarium
- 1282: Pierwsza wzmianka o „Starej Łebie” wskazująca na istnienie osady po południowej stronie jeziora Łebsko.
- 1283: Sztorm nawiedza Łebę, przynosząc znaczne straty w ludziach i ziemi, co świadczy o jej wczesnej podatności na żywioły.
- 1307: Ród Święców sprzedaje Pomorze margrabiom brandenburskim w Lędowie koło Ustki (17 lipca), co J. Gburczyk nazywa „zdradą Święców”, zmieniając przynależność Łeby na krótki czas.
- 1308: Krzyżacy dokonują rzezi w Gdańsku w nocy z 12 na 13 listopada, przygotowując grunt pod przejęcie całego Pomorza.
- 1309: Łeba zostaje formalnie włączona do państwa Zakonu Krzyżackiego na mocy układu w Soldin zawartego z Brandenburgią.
- 1316: Ziemia słupska, w tym okolice Łeby, zostaje włączona do księstwa wołogojskiego, ale biskup kamieński odzyskuje ją zbrojnie, usuwając gnieźnieńskich dostojników.
- 1343: Łeba wymieniona w dokumencie komturstwa gdańskiego jako osada nadmorska, co potwierdza jej istnienie pod rządami krzyżackimi.
- 1357: Lokacja Łeby na prawie lubeckim przez gdańskiego komtura Wilhelma von Baldersheima (8 lipca), z Henrykiem Flemingiem jako zasadźcą, nadająca miastu nazwę „Lebamunde”.
- 1362: Budowa kościoła św. Mikołaja zostaje ukończona (lebork.pl)
- 1361: Piraci wypędzeni z Gotlandii przez króla Danii pojawiają się u ujścia rzeki Łeby, szukając schronienia.
- 1373: Wielki mistrz Winrych von Kniprode przekazuje Łebę w lenno Dietrichowi von Weiher, kończąc rządy Henryka Fleminga.
- 1377: Pierwsza wzmianka o radzie miejskiej i pieczęci z rybogryfem oraz napisem „+S CIVITATIS: DE LEBEMVNDE+”, podkreślająca miejski status Łeby.
- 1396: Potężny sztorm z 17 stycznia przerywa wydmy w okolicach Łeby, powodując znaczne zmiany w krajobrazie wybrzeża.
Ciekawostki historyczne
Granica biskupstwa wolińskiego: Bulle papieskie z 1140, 1188 i 1217 roku ustaliły rzekę Łebę jako wschodnią granicę administracyjną diecezji wolińskiej, choć Łeba znajdowała się po jej wschodniej stronie, w granicach Pomorza Gdańskiego.
Stara Łeba: Osada wzmiankowana w 1282 roku leżała po południowej stronie jeziora Łebsko i stanowiła zalążek późniejszego miasta, które rozwinęło się po lokacji w 1357 roku (wiki.leba.eu/historia/do_1308).
Prawa miejskie i symbolika: Lokacja w 1357 roku nadała Łebie nazwę „Lebamunde”, a pieczęć z 1377 roku z rybogryfem – pół orłem, pół jesiotrem – odzwierciedlała jej związek z morzem i rybołówstwem, stając się trwałym symbolem miasta.
Czytaj dalej: Historia Łeby XV wiek
Opracowanie: Portal o Łebie https://twojaleba.pl. Źródła wskazane w treści oraz: Wikipedia: pl.wikipedia.org/wiki/Łeba, dostęp 20 marca 2025 r., Kalendarium – wiki.leba.eu, Historia Łeby J. Gburczyk.
